Nooit gebouwd LEVS

01 November 2019
By Jurriaan, Marianne, Adriaan

Terugkijken op eigen werk is natuurlijk een vorm van nostalgie. Het liefst kijk je altijd vooruit, altijd op zoek naar nieuwe uitdagingen. Maar terugkijken is waardevol. Onze dertigjarige zoektocht naar een welkome plek voor mensen heeft geresulteerd in een oneindig aantal plannen. Een substantieel deel is niet gerealiseerd en verdween weer in het archief. Een archief dat eerst van papier was en nu ergens in de cloud zwerft. Het is in eerste instantie niet fijn om al die verloren prijsvragen, net niet gewonnen selecties en de vele initiatiefplannen die geen vervolg kregen, weer eens de revue te laten passeren. Waar doe je het allemaal voor en heeft het zin gehad? Ja, het heeft zin gehad, het heeft ons verder gebracht en het heeft ons geholpen bij elk volgend nieuw project. En juist daarom is dit terugkijken zo louterend. Het werk draagt een eindeloze reeks van overwegingen en ideeën met zich mee die je intuïtief opslaat en die je vormen en ontwikkelen. En doordat ook niet gerealiseerd werk een onderdeel is van het grotere geheel behoudt dit werk zijn bestaansrecht.

In de afgelopen dertig jaar maakten we bijna vijfhonderd plannen. Dat betekent per jaar gemiddeld een kleine achttien ontwerpen, oftewel, elke drie weken een plan, ontwerp of selectie! Een bibliotheek aan ideeën en getekende gedachten. Er zijn tweehonderd plannen daadwerkelijk gebouwd. Dat betekent ook dat ruim driehonderd ontwerpen niet gerealiseerd werden. Die zijn onder andere het resultaat van verloren selecties en tenders, met daarna vanzelfsprekend altijd teleurstelling en het gevoel dat opdrachtgevers, gebruikers of bewoners toch iets moois gemist hebben. Maar ook de economische crises die wij in die dertig jaar hebben meegemaakt gooiden roet in de plannen, met als consequentie noodzakelijke herontwikkeling. Soms werden plannen zelfs volledig geschrapt. Of het ging om plannen die zonder reden nooit zijn gerealiseerd en op de plank bleven liggen. Dat bij elkaar maakt een aardig portfolio van niet gerealiseerde, of zelfs nooit vertoonde ontwerpen. Wat overblijft van ‘nooit gebouwd LEVS’ zijn de veelal zoete herinneringen.

Zo heeft de Houtrusthallenlocatie in Den Haag ons nooit echt losgelaten. We verloren in 2003 de tender voor een school, een klimhal, fitnessruimte en een aantal woningen op deze vrij geïsoleerde locatie langs de Houtrustweg.

Het stedenbouwkundige uitgangspunt van de gemeente, twee schijven met onderin de fitnessfaciliteit, ‘verstopt’ achter het groen, was vooral ingegeven vanuit een defensieve gedachte: hoe kunnen we het project realiseren zonder dat we bezwaren krijgen? Op steenworp afstand lag immers Duindorp, met zijn eigen cultuur en assertieve bewoners. In de visie van de gemeente bleven wat ons betreft alle mogelijke kwaliteiten van de locatie onbenut. De geïsoleerde positie was op zichzelf aantrekkelijk, maar wij streefden naar verankering in het sociale weefsel en de stedenbouwkundige context. Met onze ambitieuze opdrachtgever gingen wij de buurt verkennen, om te horen wat er leefde, en zochten we naar verbeteringen die een win-winsituatie zouden kunnen opleveren. Wij wilden niet alleen appartementen, maar ook grondgebonden woningen, de school juist langs de straat met een mooi schoolplein. En dit alles rond een plein voor de bewoners en bezoekers. Kortom, een kleine gemeenschap. We maakten een omarming van de bestaande sportvelden, met aftrappende woningen en riante terrassen. En het gebouw kreeg een zachte uitstraling naar de omgeving, een duin van zandsteen.

We testten het plan in de buurt en merkten dat het op steun kon rekenen. Bewust hadden we de keuze gemaakt om af te wijken van de uitgangspunten van de gemeente, maar de uitslag was teleurstellend: de gemeente had zich ingegraven in haar eigen gedachtegangen en het plan werd vrijwel meteen verworpen. De nieuwbouw is er natuurlijk gekomen: de winnaar van de tender had een mooi strak en ingetogen ontwerp gemaakt, en dat binnen de spelregels. Dit was even een leermoment voor ons: hadden we het toch anders moeten doen? Hadden we niet ook gewoon de randvoorwaarden moeten volgen? Maar deze wijsheid achteraf heeft ons nog nooit verder geholpen. Uiteindelijk volg je elke keer je eigen intuïtie.We rijden er, vele jaren na dato, nog steeds geregeld langs. Nu op weg naar onze projecten op De Zuid, een grote ontwikkeling op het oude Norfolkterrein aan de haven van Scheveningen. De Houtrusthallenlocatie is nu niet langer een geïsoleerde plek in de stad en had een cruciale schakel kunnen zijn in de stedenbouwkundige verankering van de transformatie van de haven. De gemiste kans wordt nu pas goed zichtbaar.

Soms is het jammer dat ‘nooit gebouwd LEVS’ alleen in de cloud bestaat.

In Amsterdam werden en worden alle ontwikkelingen die zich op gemeentegrond afspelen getenderd. Er wordt daarbij niet alleen op geld, maar gelukkig ook op (ruimtelijke) kwaliteit geselecteerd. Dit betekent voor alle partijen een enorme inspanning en een speelveld waarin het niveau per definitie hoog is. In 2008 deden wij mee aan de tender rondom de herbestemming van het voormalig archiefterrein (inmiddels omgedoopt in Asscherkwartier) aan de Amstel. Wij voelden ons extra schatplichtig aan deze plek, die zo’n beetje naast de voordeur van ons toenmalig bureau aan de Amsteldijk was. In een breed team met vele disciplines en stakeholders werkten wij maandenlang aan een ambitieus en complex plan met nieuwbouw en herbestemming van de monumentale panden op het terrein. ‘Trouw aan de Amstel’ was het motto voor ons voorstel. In het plan werd wonen gecombineerd met een hotel, studio’s en een aantal andere aansprekende functies die de geest van het voormalige archief en de diamantslijperij Asscher, die in een rijksmonument aan de Tolstraat gevestigd was, op een nieuwe manier zouden voortzetten. In november 2008 presenteerden wij het plan dat met veel enthousiasme werd ontvangen. Dit was ook het moment dat de financiële wereld op zijn grondvesten schudde, want twee maanden eerder waren de Lehman Brothers in New York gevallen. Een wereldwijde kredietcrisis diende zich aan. De daardoor ontstane onzekerheid had tot gevolg dat vier van de vijf teams die meededen, waaronder ook ons team, niet het vereiste onvoorwaardelijk bod bij de plannen indienden. De vijfde partij werd daardoor automatisch tot winnaar uitgeroepen. Uiteindelijk kon ook deze partij niet aan haar bouwverplichting voldoen en zelfs nu zijn de plannen nog maar gedeeltelijk gerealiseerd. Vele maanden werk waren voor niets geweest en dat gold niet alleen voor ons. Maar dat is nou eenmaal de praktijk bij tenders.

Om een openbare tender voor te zijn maakten wij in 2015, na de crisis, een initiatiefplan voor kavel J tegenover ons plan Square, dat toen al in aanbouw was. Deze plot was voorbestemd om bijzondere culturele functies te huisvesten. Wij vormden samen met onze opdrachtgever van Square en een aantal stakeholders uit de kunst en cultuur een team en maakten een imaginair plan, waarin kunst en cultuur als katalysator van een nieuwe optimistische tijd werden benoemd, met ‘verbinding’ als sleutelwoord van deze nieuwe tijdgeest. Ons plan en onze presentatie straalden dit op allerlei manieren uit, tot aan de verpakking van het plan in miniatuur in een Japans houten puzzeldoosje toe. Presentaties en lobbyrondes konden uiteindelijk helaas niet voorkomen dat ook deze plot via een openbare tender op de markt kwam, met een veel minder ambitieus programma. Een gemiste kans voor de stad, vonden wij, onze wonden likkend. Maar we hadden geen spijt van onze proactieve actie en het Japanse puzzeldoosje staat nog altijd prominent op de balie.

Een mooi voorbeeld van hoe verloren prijsvragen een nieuw leven kunnen krijgen, is de selectie waaraan wij in 2014 deelnamen, voor woningbouw met zware zorg aan het Spaarne in Haarlem. De opgave en locatie waren complex, maar wij maakten een mooi ontwerp, met zorgvuldige laagbouw met doordachte zorgfuncties en een prachtige, ranke toren met afgeronde hoeken. Op een donkere bakstenen sokkel van vier lagen stond een goudglanzende, elegante toren te zweven. De vakjury had grote waardering, maar het leek erop dat wij onvoldoende klik kregen met de zorgaanbieder die ook in de jury zat. Het speelveld was bovendien zwaar, met de beste Amsterdamse bureaus als concurrentie. We wonnen niet en de finale render hing nog een paar maanden boven ons bureau, voor ons rouwproces. Niet lang daarna werden we gevraagd voor een selectie in Heemstede, weer voor een locatie aan het water. Stedenbouwkundig uitgangspunt was hier een accent van acht verdiepingen, dat door de verhoudingen een plompe toren dreigde te worden. Het ontwerp aan het Spaarne gaf de perfecte inspiratie voor de noodzakelijke elegantie en rankheid die op deze plek in Heemstede als ‘gegoten’ stond. En dit keer wonnen we! De bouw is inmiddels in volle gang. Zo levert de betekenis en doorontwikkeling van een verloren prijsvraag uiteindelijk toch een fysiek resultaat op. Het verlies heeft ons verder geholpen en louterend gewerkt.

Soms is de ontnuchtering ook wel erg abrupt en onverwacht. Maandenlang werkten we samen met een ontwikkelaar aan een ambitieus woningbouwplan in Leidsche Rijn, Utrecht, als onderdeel van een tender. Wij en ook onze opdrachtgever waren ervan overtuigd dat we een ‘winner’ hadden. Veel tijd, energie en geld werden er besteed aan een prachtig boekwerk en dito presentatie. Alle inschrijvingsbescheiden lagen klaar toen de opdrachtgever ons de avond voor de indiening belde dat we niet gingen indienen. Hij had uiteindelijk onvoldoende back-up van beleggers kunnen vinden om het plan met een aanvaardbaar risico in te kunnen dienen. We waren verbijsterd en deden nog luttele pogingen om beleggers uit ons eigen netwerk hiervoor warm te krijgen. En het was ons gelukt, ware het niet dat dit snelle schakelen aan onze opdrachtgever niet meer besteed was. Na de verbijstering volgde teleurstelling en uiteindelijk berusting. Zo gaat dat. Niet lang daarna deden we voor een grote ontwikkelaar mee aan een tender in Purmerend. In ons stevig en ambitieus plan konden we veel elementen uit ons niet ingediende plan voor Utrecht gebruiken. Hergebruik dus. Dat leverde een prachtig plan op, zeer innovatief en gedurfd. En nu wel ten volle ondersteund door onze opdrachtgever. Wij waren echter in de ogen van de jury te innovatief voor Purmerend. De keuze viel op een behoudend plan, met in onze ogen vele mankementen. Hadden we een verkeerde inschatting gemaakt? Nu wachten we op de volgende kans om de opgedane kunde en kennis in een plan te kunnen verwerken.

Met trots kijken we terug op al het werk, gerealiseerd of niet gerealiseerd. In de wetenschap dat er bloed, zweet en tranen en een enorme volhardendheid nodig zijn geweest om al die papieren plannen uiteindelijk om te zetten in mooie, gerealiseerde gebouwen.